Riek denkt dat Valkenswaards dialect volledig verdwijnt: 'We moete nou eenmaal mee de tèd mee'
De typische taal van het Valkenswaardse volk van vroeger is bijna niet meer. Het dialect wordt steeds minder gesproken en nauwelijks nog geschreven. Riek Boelens blijft desondanks de streektaal een warm hart toedragen en vertelt graag over haar ervaringen.
Deze weken staat Volendam een beetje op zijn kop; men is bezorgd om het dialect van dit historisch dorp. Een enkeling lijkt de taal te willen behouden, maar de overgrote meerderheid is van mening dat het dialect een ballast is en maar gauw moet verdwijnen. Hoe is dat in ons Brabantse dorp? Als de Valkenswaardse Riek Boelens (85) thuis op haar praatstoel zit, blijkt al gauw dat ze zowel het gesproken als het geschreven woord in ere wil houden zoals het vroeger was. “Onze Jan is dees mônd al twintig jaor dôôd”, zegt ze en vertelt in mals dialect over zijn laatste jaren. Ze spreekt daarbij niet over ziekhuis maar ziekenhùis, met een lange lettergreep. Niet over blijven maar over blèève.
Riek komt haar tijd prima door, “Mer ik kan ok gèèr zitte. Ik hoef nie mir per see-j . Gelukkig heb ik thùis goei-je aord en alles bè de haand.”
Nie geraoje zèn
Aan de muur hangt de afbeelding van een valk. “Gekrege van de geminte”, zegt ze. “Ik ben geborre in Dommele, de vurstad van Valkeswird.” Dat Riek iets heeft met de geschiedenis van vroeger, is duidelijk. Zo spreekt ze over de buiten-wc in de tijd van Dommelen en over een beeld van de heilige Theresia op de kast, geflankeerd door beelden van Jezus en Sint-Janneke. “Ik stèèk nog altijd een karske op als dè gevraagd wordt. Ik denk da dees helpt.” Als het over het dialect gaat, zegt ze het liefst te schrijven zoals ze het zegt. Klaar = klaor, jaar = jaor, heel vroeger = hil vruuger en ons vader = onze vadder.
“Mèèn keinder verston mèèn dialect prima. Mer soms moete ze het vertale veur de kleinkeinder. Bevurbild het gezegde: ze wille nog nie geraoje zèn.” Als kind spreekt Riek thuis dialect, net als iedereen. “Ge kende nie anders”, zegt ze. Zodra ze in de huishoudelijke dienst gaat werken op huishoudschool in het Wilhelminapark, wil ze af en toe iets op papier zetten in het Nederlands. “Mèr dè kende ik nie. Ik schoot in d’n derde regel al trug.” Collega Riek Bogers biedt aan om het uit te tikken zodat Riek Boulens het beter kan lezen. Maar de collega geeft er haar eigen draai aan, waardoor voor ‘ons’ Riek de essentie van het dialect wordt gemist.
Op de vraag of Riek nog hetzelfde dialect spreekt als zestig jaar geleden zegt ze dat het nu nog wel platter zal zijn dan toen. “Dè kumt umda ge dè nou vort durft. Vruuger bende dik utgelage, want wij warre van die boere als we erges kwaame.” Als ze vroeger bij de huisarts moet zijn, spreekt ze netjes van Meneer de Dokter, maar Riek realiseert zich dat ze toch snel terugvalt in haar dialect. “Nog in de tèèd van huisarts dokter Woerdeman. Soms schomde ik m’n ei-ge, mar nou nie mir. Het hurt er gewoon bè.” Natuurlijk hebben de drie kinderen van Riek het dialect van jongs af aan meegekregen. Eén van hen woont al dertig jaar in Zaltbommel en is het dialect bijna helemaal kwijt. “Ok heur keinder praote hogger as ik, mer ze verston men goe-d.” Als Riek hen een appje stuurt, doet ze dat wel op haar manier; in haar dialect. Ook de andere twee dochters zijn alert op het A.B.N. van hun kinderen. “Heel veel gezegdes zoals “Unne kèèk wèèd” zijn voor de kleinkinderen onverstaanbaar.”
Drie talen
De middelste dochter van Riek, Ans, geeft al lange tijd schrijfcursussen tijdens het Schrijfcafé in de bibliotheek. “Ik ben daor zellef ok bè. Ze vroeg dè, dan doede dè och?” Riek neemt deel aan de woensdagavondbijeenkomsten op voorwaarde dat ze wel op haar eigen manier mag schrijven: in haar dialect. Inmiddels is iedereen in de groep daaraan gewend. Riek pakt een notitieboek en laat enkele stukken zien die ze op die avonden als opdracht geschreven heeft. Ze is er zich van bewust dat de dialectwerkgroep Tongval van heemkundevereniging Weerderheem het Valkenswaards dialect op een andere wijze schrijft dan zij. Maar dat vindt ze niet erg. “Ik sprèèk drie talen: Dommels, Wolders en Valkeswirds en ik schrèèf ze zoals ik praot. Gieleke Huibers kon ok goed in dialect praote: het echte authentieke Valkenswirds. Hij wont in de Haozzestraot.” Met extra belangstelling leest Riek telkens weer de stukken in de carnavalskrant die in het dialect zijn afgedrukt.
Dat het dialect stilaan verdwijnt, vindt Riek vanzelfsprekend. “Ik denk dè ge dè nie vur kent blève, Want de jeugd moet netjes praote en dialect is nie netjes: dè war vruuger bè ons al”, zegt de ‘Valkeswirdse’. “Mènne vadder is directeur van een veehouderij”, klinkt al hil anders dan: hij is boer. Toen kwam de verandering al.” Riek vindt het niet echt jammer dat de lokale spreektaal verdwijnt. “We moete nou immel mee-j de tèèd mee.”
Dit artikel is geschreven met dank aan Werkgroep Tongval, voor de correcte schrijfwijze van het Valkenswaardse dialect, zoals Riek Boelens dat spreekt.
Download de gratis app van Valkenswaard24 en mis niets → Apple | Android
